ریشه‌ها و تاریخچه‌ی شب یلدا در فرهنگ ایران‌زمین

مقدمه: شبی طولانی و شگفت‌انگیز! 🌙

امروز می‌خواهیم با هم به سفری جادویی برویم، سفری به دل تاریخ و قلب قصه‌های قدیمی. این سفر درباره‌ی شبی است که همه‌ی ما دوستش داریم و منتظرش هستیم: شب یلدا!

شب یلدا یعنی چی؟ یلدا یعنی تولد، اما نه تولد یک آدم معمولی، بلکه تولد خورشید! البته نه اینکه خورشید واقعاً آن شب به دنیا بیاید ها … داستان یلدا از این قرار است:

شب یلدا بلندترین شب سال است. شبی که طولانی‌تر از همه شب‌های دیگر است. انگار که شب می‌خواهد بیشتر بماند و دیروقت‌تر صبح شود. اما چرا این شب این‌قدر مهم است؟ چون دقیقاً بعد از این شب طولانی، روزها کم‌کم بلندتر می‌شوند و نور بیشتر می‌شود. این یعنی جشن! جشن آمدن نور و گرمای بیشتر!

یلدا یک جشن خیلی قدیمی و دوست‌داشتنی است که از روزگاران خیلی خیلی دور به ما رسیده است.

جشن یلدا فقط برای ما نیست؛ این جشن آن‌قدر قدیمی است که حتی مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌های ما هم وقتی بچه بودند، این شب را جشن می‌گرفتند. اگر به عقب‌تر برویم، حتی پدربزرگِ پدربزرگ‌هایمان هم این شب را گرامی می‌داشتند.

تصور کنید: هزاران سال پیش، زمانی که ماشین‌ها نبودند، تلویزیون نبود و آدم‌ها بیشتر در طبیعت زندگی می‌کردند، آن‌ها خیلی به خورشید اهمیت می‌دادند. چون خورشید به آن‌ها گرما می‌داد، باعث می‌شد دانه‌ها جوانه بزنند و میوه‌ها برسند. برای همین، آن‌ها هر اتفاقی که برای خورشید می‌افتاد را خیلی مهم می‌دانستند.

شب یلدا برای آن‌ها یک نقطه‌ی عطف بود، یک تغییر بزرگ در آسمان.

داستان میترا (قهرمان نور)✨

حالا می‌رسیم به قسمت هیجان‌انگیز داستان! در زمان‌های خیلی‌خیلی قدیم، ایرانیان باستان اعتقاد داشتند که دو نیروی بزرگ در دنیا وجود دارد: یکی نور (که نماد خوبی، گرما و شادی بود) و دیگری تاریکی (که نماد شب و سرما بود).

اسم قهرمان نور میترا بود. میترا مثل یک ابرقهرمان قوی بود که با کمک ابزاری به نام نور می‌جنگید.

فکر کنید شب یلدا، در طولانی‌ترین شب سال، تاریکی خیلی قوی شده بود و می‌خواست همه‌جا را بپوشاند. انگار تاریکی پیروز شده بود. اما در دل این شب بلند، یک اتفاق جادویی می‌افتاد و آن هم تولد دوباره‌ی میترا (خورشید) بود.

شب یلدا شبی بود که میترا دوباره متولد می‌شد و قدرت می‌گرفت تا بتواند با تاریکی بجنگد. از همان شب به بعد، هر روز کمی بیشتر از روز قبل نور می‌آمد و کم‌کم سرما و تاریکی عقب‌نشینی می‌کردند.

به همین دلیل، ایرانیان باستان در بلندترین شب سال دور هم جمع می‌شدند تا شادی کنند و به قهرمانشان (خورشید) خوشامد بگویند که دوباره قوی شده است. آن‌ها می‌خواستند با روشن کردن آتش و دور هم جمع شدن، به خورشید نشان دهند که ما هم دوستت داریم و منتظرت بودیم!

اولین جشن‌ها و رسم‌ورسوم قدیمی 

وقتی ایرانیان باستان این شب را جشن می‌گرفتند، کارهای قشنگی انجام می‌دادند که بعضی‌هایشان را هنوز هم انجام می‌دهیم.

آن‌ها می‌دانستند که قرار است روزها بلندتر شوند و باید برای آن روزهای پر از نور آماده باشند. رسم و رسوم اصلی یلدا عبارت بود از:

• دور هم جمع شدن: چون شب طولانی بود و تنها ماندن از نظر قدیمی‌ها خطرناک بود، همه‌ی اعضای خانواده‌ و دوستان دور هم جمع می‌شدند تا با صحبت کردن و گرمای کنار هم بودن، شب را بگذرانند.
• خوردن میوه‌های گرم: آن‌ها میوه‌هایی که رنگشان شبیه خورشید بود (مانند انار) و یا میوه‌هایی که در تابستان جمع کرده بودند (مثل هندوانه) می‌خوردند تا بگویند: «ما نور و گرمای تابستان را در این شب سرد زنده نگه می‌داریم!»

انار دانه‌های قرمزی دارد که شبیه هزاران خورشید کوچک‌اند و هندوانه هم که همیشه در روزهای گرم رشد می‌کند، نمادی از گرمای آینده است.

• خواندن شعر و قصه: چون قرار بود شب را بیدار بمانند تا طلوع خورشید را ببینند، برای سرگرم شدن، قصه‌های قدیمی و اشعار زیبا می‌خواندند. شاهنامه‌خوانی یکی از این رسم‌ها بود.

این جشن برای آن‌ها به معنی امید به آینده‌ای روشن‌تر بود.

شب یلدای ما: جشن امید و خانواده

حالا سفر یلدا به زمان حال رسیده است. به زمان شما. شاید دیگر آتش روشن نکنیم تا از تاریکی بترسیم، اما چرا شب یلدا هنوز برای ما مهم است؟

شب یلدای امروزه هم فرصتی جادویی است که یادآوری می‌کند بعد از هر سختی و تاریکی، دوباره روشنایی و شادی خواهد آمد. و این یعنی امید.

پس شما هم اگر روزی ناراحت بودید، به خودتان یادآوری کنید که روزهای روشن‌تری در راه است. بدانید که شب و سکوت و آرامشش فرصتی است تا دوباره به یاد بیاوریم که ما به هم تعلق داریم. نشستن دور سفره‌ای پر از انار و هندوانه، در کنار مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها، بهترین هدیه‌ای است که می‌توانیم به خودمان بدهیم. بزرگ‌ترها قصه‌های قدیمی را برای ما تعریف می‌کنند و ما تاریخ و سنت‌های خودمان را یاد می‌گیریم.

پس ویژگی شب یلدا فقط طولانی بودن آن نیست؛ شب یلدا یعنی:

قدرت نور بر تاریکی

احترام به نیاکان و رسم‌و‌رسوم قدیمی

حضور در خانواده و شادیِ دور هم بودن

شبی که همه هر سال برای رسیدنش لحظه‌شماری می‌کنیم و آن را در کنار یکدیگر جشن می‌گیریم.

یلدای شما مبارک!